Na de parlementaire enquête Fraudebeleid en Dienstverlening met het rapport Blind voor mens en recht kan geen politicus, journalist, jurist er meer omheen: er is iets fundamenteel mis met de manier waarop politici ons land besturen. Omdat de ziekteverschijnselen bij veel meer thema’s optreden dan alleen bij dienstverlening groeit het vermoeden dat er sprake is van een grondslag die niet deugt. Wellicht denken Tweede Kamerleden, regering en journalisten dat in de politiek geen grondslag nodig is. Dan hoef je er niet over na te denken. Dat zou onnozel zijn.
In het landsbestuur gaat het om wat voor burgers, ondernemers, organisaties en instituten betekenis heeft en hoe dat in waarneming, oordeel, besluiten en uitvoering tot uitdrukking komt. Het kunnen herkennen van betekenis en hoe dat tot stand komt moet de grondslag zijn. Over de betekenis die je in een situatie wilt kunnen terugvinden en hoe je dat bereikt wordt dan publiekelijk gediscussieerd. Het onderwijs zou erop gericht moeten zijn dat burgers in staat zijn zo’n discussie in hun eigen situatie nog eens dunnetjes over te doen. Dat is voorbij simplisme dat nu regeert.
Ik vroeg me af welke grondslag er nu onder de landspolitiek zit. Die vond ik na enig zoeken bij Gerdi Verbeet. Zij was van 2006 tot 2012 voorzitter van de Tweede Kamer, een unieke positie om die grondslag waar te nemen. Ze vatte het samen in de titel van het boek dat ze in 2012 uitbracht: Vertrouwen is goed maar begrijpen is beter. Het is ‘n slogan die zegt op welke manier je aan iets betekenis dient te geven, en welke vorm van betekenisgeving je het belangrijkst vindt.
Begrijpen is gebaseerd op causaliteit; het nodigt ertoe uit om concepten en modellen die een beginsel representeren als uitgangspunt te nemen. Mensen die zo doen noemen we deskundig. Het is rationele betekenisgeving. Het viert hoogtij als methode in wetenschap. Toen Ruud Lubbers begin jaren tachtig vond dat in de CDA-fractie deskundigen moesten zitten en de PvdA onder het voorzitterschap van Rottenberg-Vreeman dat ook vond en de rest van de Tweede Kamer volgde, kon je erop wachten dat Vertrouwen is goed maar begrijpen is beter op enig moment de betekenisgeving van de Tweede Kamer zou gaan domineren. (In deze tijd heeft Pieter Omtzigt het selectiecriterium deskundigheid weer van stal gehaald voor zijn NSC.) Daarmee raakte niet alleen vertrouwen als uitgangspunt op een zijspoor, maar er verdween iets dat nog veel wezenlijker is. Wisselwerking en wat daaruit kan ontstaan werd verdrongen door creativiteit, denken en ordenen.
Leven is in wisselwerking zijn met je omgeving en al wat daarin leeft. Je hebt vrijheid nodig om op allerlei invloeden te kunnen reageren en in te kunnen schatten wat je mag verwachten zonder dat een uitkomst vaststaat. De betekenis die ermee verbonden is raakt ons direct, ervaren we al heel gauw als emotie en wordt door de meeste mensen beleefd als het belangrijkst in hun leven. In wisselwerking huist de potentie tot evolutie. We kijken ernaar uit en doen ons best om ervoor te zorgen dat die potentie tot gelding kan komen. Niet alleen in de opvoeding van kinderen, maar ook bij jezelf en in je relatie met anderen. We noemen dat evolutionaire betekenisgeving.
Deze vorm van betekenisgeving is – zou je denken – onmisbaar in een parlement. Het zou discussie over leven, de opwarming van het klimaat, duurzaamheid, biodiversiteit, het voortbrengen van voedsel, vormen van wonen en werken, onze omgang met anderen moeten domineren. Maar volg het parlement, lees de taal uit die gebruikt wordt. Het kan je niet ontgaan dat alle betekenis in geld en getallen wordt uitgedrukt.
De betekenis die ontstaat uit wisselwerking is niet kwantitatief, maar kwalitatief. Dat gaat op voor evolutionaire betekenisgeving en ook voor twee andere vormen die uit wisselwerking en evolutie ontstaan. Neem gehechtheid. Die komt op in wisselwerking, vooral met degenen met wie je opgroeit, je ouders, broers, zussen. Met familieleden kun je ook een band opbouwen, met grootouders en degenen die je verzorgen. In wisselwerking ontstaan liefdesrelaties, verbinding met collega’s, met buren, vrienden en kennissen. Deze vorm van betekenisgeving noemen we groepssociale betekenisgeving, heeft verschillende intensiteiten en is markant in de islam.
Als wij in Nederland sociale betekenisgeving gebruiken bedoelen we de christelijke variant. Je behandelt ieder mens zoals je zelf behandeld wilt worden. Het verhaal van de barmhartige Samaritaan is daarvan een voorbeeld.
Wie de immigratiediscussies en standpunten in de Tweede Kamer, de regering en in gemeenten volgt zal herkennen dat de tegenstellingen zijn bepaald door het verschil in deze twee vormen, maar ook door een andere vorm die nu de oriëntatie in de bevolking overheerst. Het is de vorm waarbij je eigen beleving van wisselwerking de betekenis bepaalt van wat je meemaakt. Je gaat uit van jezelf bij het geven van betekenis. We noemen het zelfreferentiële betekenisgeving. Deze vorm overheerst in de media en onze samenleving en is heel goed waar te nemen in gedrag, oordeelsvorming en handelen van Tweede Kamerleden. Het is markant zichtbaar in standpunten over immigratie als ze zeggen dat asielzoekers niet welkom zijn. Zelfreferentiële mensen hebben voorkeur voor hun eigen kring, voorkeur voor groepssociale betekenisgeving boven sociale betekenisgeving, en zullen het niet gemakkelijk herkennen als essentieel kenmerk van de islam.
We kunnen nu de ziekte van ons parlement duiden. Daarin staat rationele betekenisgeving centraal ten koste van betekenisgeving die met wisselwerking verbonden is: evolutionair, groepssociaal/sociaal en zelfreferentieel. Het medicijn ertegen is dat leden van de Tweede Kamer de beschikking krijgen over een referentiestelsel waarin alle vormen van betekenisgeving en het ermee verbonden handelingsrepertoire onder woorden zijn te brengen. Zo’n referentiestelsel bestaat. Het is het Sezen-referentiestelsel.
Met dit referentiestelsel kun je herkennen welke patronen van betekenisgeving worden over- en ondergewaardeerd. Niet alleen per situatie maar ook bij mensen in hun oordeels- en waarnemingsvermogen, handelingsrepertoire en taalgebruik (hun oriëntatie). Het helpt mensen met verschillende oriëntaties om onder woorden te brengen wat volgens hen in een situatie belangrijk is. Als ze over dit stelsel beschikken kunnen ze samen uitzoeken welke combinatie van betekenisgeving in ‘n situatie tot gelding zou moeten komen. Daarna kunnen ze uitzoeken met welk handelingsrepertoire dat kan lukken en wat dat vraagt van mensen en hun werkwijze. Zo ontstaat een balans in oordeel, besluit en handelen. Dat evolutionaire betekenisgeving zo ook het gewicht krijgt waar de toestand in deze tijd om vraagt ervaren veel mensen als hoopvol en inspirerend.
In de Tweede Kamer is een neveneffect dat je je niet afsluit van de opstelling en het oordeel van anderen, omdat je weet dat de betekenis die in een situatie past ontstaat uit gezamenlijke bijdragen, en niet alleen uit jouw kijk op de zaak. Bij verkiezingen stemmen burgers op partijen waarvan ze denken dat die vormen van betekenisgeving gewicht geven die volgens hen wenselijk zijn. Als je over alle vormen van betekenisgeving beschikt respecteer je dat. Zo’n houding van Tweede Kamerleden is helend voor een parlement waarin de combinatie van zelfreferentiële en rationele betekenisgeving de oriëntatie van de leden al decennia herkenbaar overheerst.
Wim van Dinten, auteur van Realiteit en werkelijkheid en Los het nou gewoon op!?
