Onze economie is in de afgelopen 50 jaar een factor 4 groter geworden. Media drukten in die periode het succes van organisaties als vanzelfsprekend uit in groei van winst en omzet. Een programma als Nieuwsuur heeft dan ook een huiseconoom. In Buitenhof (17-03-’24) vertelde Jeroen Dijsselbloem, voormalig minister van Financiën en tegenwoordig burgemeester van Eindhoven, dat geopolitiek en economie steeds meer met elkaar vervlecht zijn en technologie economie aandrijft. We moeten mee met technologische ontwikkelingen, vooral die rondom Eindhoven, om onze huidige Nederlandse maatschappij in stand te houden. Hij staat daar niet alleen in, het zit onder het EU- en het Nederlands regeringsbeleid sinds de jaren zestig. Wat vraagt die kijk op maatschappij en mens van onze elektriciteits-infrastructuur waar Tennet over gaat?
Volgens Tennet is verzwaring van energienetten noodzakelijk, lezen we in de NRC (11-01-24). “Die zitten nu op veel plekken overvol, als gevolg van de vele nieuwe zonnepanelen en windparken die aangesloten worden en de steeds grotere vraag naar elektriciteit.” Recentelijk meldde Tennet dat het plan voor die verzwaring de komende tien jaar 160 miljard gaat kosten. Dat is een slordige 1000 euro die iedere inwoner van Nederland de komende tien jaar, ieder jaar, moet ophoesten. Waar is dat plan op gebaseerd? Dat lijkt me een terechte vraag gezien het bedrag en de enorme invloed van energie op ons leefmilieu.
We zijn onderdeel van de natuur, maar gedragen ons als een vijand ervan
Het eerste wat ik dacht was dat we met meer en dikkere kabels alleen maar meer energie gaan gebruiken, om nog meer spullen te maken of diensten te elektrificeren. Dat is het tegenovergestelde van wat we zouden moeten doen als je duurzaamheid nastreeft, of dramatischer, biodiversiteit in stand wilt houden. Het deed me denken aan de woorden van Robert Pirsig. In Zen en de kunst van het motoronderhoud (1974) laat hij zijn alter ego Phaedrus zeggen: “Nu zag hij voor het eerst de onvoorstelbare omvang van wat de mens, sinds hij in staat is om over de wereld te heersen in termen van dialectische waarheden, had verloren. Hij had koninkrijken gebouwd van wetenschappelijke mogelijkheden om de natuurverschijnselen te kneden naar enorme manifestaties van zijn eigen dromen van macht en rijkdom – maar hiervoor had hij een even groot koninkrijk van inzicht ingewisseld: een besef van wat het is om onderdeel te zijn van de wereld, en niet een vijand.” Pirsig zegt in feite: we zijn onderdeel van de natuur, maar gedragen ons als een vijand ervan. Zijn woorden vind ik inspirerend, maar het lijkt me niet de inspiratie onder de plannen van Tennet.
Een visie begint met een voorstelling
Ik besloot eerst het verschil tussen een visie en een plan te achterhalen en ging te rade bij het Sezen-referentiestelsel. Ik wilde wat dieper gaan dan wat erover op de Sezen-website staat en vond dat in hoofdstuk 3 van het toegankelijke Los het nou gewoon op!? en – fundamenteler – in Realiteit en Werkelijkheid. Een visie begint met een voorstelling. Als die voorstelling in het publieke wordt geuit kan er discussie over ontstaan. Uit die discussies kan een stabiele voorstelling ontstaan waar iedereen vanuit gaat. Dan is de eerste voorstelling geëvolueerd tot visie.
Het is duidelijk dat Tennet niet zo’n voorstelling in het publieke domein heeft uitgebracht, laat staan dat er een visie kon ontstaan. Ik vroeg me af of je dat van Tennet mag vragen. Is het niet op de eerste plaats een opgave voor regering en parlement met al hun adviseurs, ambtenaren, raden en instellingen om zo’n voorstelling in het parlement uit te brengen? Ik bedacht dat wanneer ik zelf met een eerste voorstelling zou komen ik wellicht zou zien waarom die niet van die partijen kwam.
Technologie is tussen ons en de wereld in komen te staan
Burgers van Nederland, we kunnen er niet langer van uitgaan dat technologie ook vooruitgang oplevert. Die technologie is tussen ons en de wereld in komen te staan. Zo erg dat die wereld verloren dreigt te gaan. Laten we om te beginnen een rem zetten op alle informatica toepassingen die niet bijdragen aan de gezondheid van onze samenleving en het geluk van onze inwoners. Ik geef een voorbeeld Artificiële Intelligentie. Die technologie vraagt enorme hoeveelheden energie en wordt inmiddels gezien als groot maatschappelijk gevaar. Bovendien, je wordt er alleen maar dommer van, net zo lang tot je niet meer zonder kan. Een ander voorbeeld. Bitcoins, ze vreten energie, zijn volstrekt overbodig en passen in een gokpaleis niet in onze samenleving. Bovendien blijkt dat het onze jongeren op het spoor van gokken zet. Een derde voorbeeld. Laten we gaan werken in de omgeving waar je woont. Nog een voorbeeld. Betaal cash, niet elektronisch. Levert ook nog op dat je minder gevolgd kunt worden via internet. Ga niet in zee met organisaties die je gegevens opslaan om je te verleiden meer te kopen. De overheid zal niet meer gegevens van je opslaan dan past bij een democratisch geordende samenleving.
Er zullen mensen zijn die met afschuw op zulke voorstellingen reageren. En er zullen mensen zijn die zich afvragen hoe lang het duurt eer dit de heersende maatschappelijke opvatting wordt. Maar er zullen ook mensen zijn die zich afvragen of het plaatsen van windmolens om duurzame energie op te wekken wel legitiem is als die energie wordt gebruikt voor nieuwe toepassingen waarmee we ons BBP verder opvijzelen, zoals in Eindhoven’s silicon valley of de datacenters van Big Tech. Daarmee is duurzaamheid niet gediend.
De dominantie van rationaliteit en zelfreferentialiteit is niet meer acceptabel
In mijn voorstelling heeft het dan geen zin om die windmolens te plaatsen. En in een publieke discussie daarover kunnen de verhalen van eco-butchers – die zeggen dat hun business-cases op de route liggen naar duurzaamheid omdat ze gebaseerd zijn op groene energie – worden doorgeprikt. In mijn voorstelling worden dwingende regels en wetten vervangen door routes die leiden tot gedragsverandering. Niet langer staan zelfreferentieel – en rationeel pragmatisme centraal maar begin je bij evolutionair – en sociaal pragmatisme. Dat geeft de echte route naar duurzaamheid. Daarin is rationaliteit niet weg en ook zelfreferentialiteit niet, maar de dominantie ervan die heeft geleid tot de problemen die we nu met het klimaat en biodiversiteit hebben is niet meer acceptabel.
